هنر خط و خوشنویسی یکی از کهن ترین و زیباترین هنرهای ایرانیان است و آثار بسیار زیبا و جاودانی از بزرگان این هنر به یادگار مانده است. در مطلب قبل به انواع خط در این هنر پرداختیم. در این مطلب نیز به ادامه آن مبحث پرداخته و آن را به زیبایی توضیح خواهیم داد.
خط کوفی پیرآموز
ابن‌الندیم در الفهرست، خط قیرآموز و اصفهانی را جزو خطوط المصاحف آورده و گفته است که، ایرانیان آن را استخراج نموده و با آن مصحف می‌نوشته‌اند و آن بر دو نوع بوده است: ناصری و مدور.
کلمه پیرآموز اصلا پارسی و ایرانی است و در فرهنگ‌ها و کتب ادبی به معنی سهل و آسان آمده است و مقصود آن است که فرا گرفتن این خط چنان آسان بوده است که پیران هم می‌توانستند آن را بیاموزند.
خط پیرآموز را ایرانیان، به ظن قوی در زمان ساسانیان از خطوط هفت‌گانه خود استخراج کرده بودند و در ترکیب بخشیدن به حروف آن کوشیده‌اند که شباهتی به خطوط مکی و کوفی داشته باشد. این خط پس از اسلام به خط کوفی ایرانی مبدل گشت. خط اصفهانی نیز شیوه دیگری از خط پیرآموز بوده است که چون اصفهان در اوان حکومت عرب مرکزیت داشته، به نام خط اصفهانی نامیده و خوانده شده است. این خط تا اواخر قرن ششم هجری قمری در ایران رواج داشته است.
خط پیرآموز نوعی کوفی است که با خطوط دیگر کوفی تفاوت دارد و بی‌شباهت به خط پهلوی یا اوستایی نیست که نویسنده آن حروف را با انفصال نوشته و با خطی نازک و ظریف به یکدیگر متصل ساخته است. آثار زیادی از قرون اولیه هجری به خط کوفی پیرآموز نگاشته شده است از جمله کتاب‌های: صفات الشيعه از شیخ صدوق به خط نصر بن عبدالله قزوینی به سال ۳۹۱ ه ق.، الابنيه عن حقایق الادویه تالیف ابومنصور هروی به خط اسدی طوسی (شاعر) به سال ۴۴۷ ه ق.، قابوس‌نامه قرن چهارم و پنجم هجری قمری، تحدید نهايات الأماكن لتصحيح مسافات المساكن از ابوریحان بیرونی و به خط خود او، تاریخ بیهقی به خط و تألیف ابوالفضل بیهقی به سال ۴۳۰ ه.ق.، منافع‌الحیوان به سال ۶۹۰ ه.ق. و قرآن‌های متعددی به خط حسن بصری به سال ۹۷ ه ق.، عثمان بن حسين وراق غزنوی به سال ۴۶۶ و ۴۶۸ ه ق.، ابوبکربن احمدبن عبدالله غزنوی به سال ۵۷۳ ه ق. و دیگر خوشنویسان به خط کوفی پیرآموز کتابت گردیده است که در موزه‌ها و کتابخانه‌ها نگهداری می‌شوند.
از انواع کوفی پیرآموز می‌توان به نوعی کوفی پیرآموز شکل یافته اشاره کرد که با اعراب و نقطه و ضوابط منظم همراه می‌باشد، و آن را کوفی پیرآموز مشکول نامیده‌اند.
خط کوفی ایرانی (کوفی شرقی)
خط کوفی شرقی که به آن کوفی ایرانی نیز می‌گویند، در اواخر قرن چهارم هجری قمری توسط ایرانیان ابداع گردید. کوفی شرقی در بین خطوط کوفي مقام خاصی داشته و خصوصیات منحصر به فردی را دارا می‌باشد که مشخصا با نوع کوفی اصیل متفاوت است. بارزترین مشخصه این نوع کوفی، عمودی‌ها و دنباله‌های بالارونده کشیده، و حروف کوتاه خوابیده که به سوی چپ متمایل است. این امر حرکت و پویایی آن را تقویت می‌کند طوری که برخی از محققان آن را «کوفی خوابیده»، «کوفی مایل» و یا «کوفی خمیده» نامیده‌اند. خط کوفی شرقی از خطوط انحناء‌دار تأثیر گرفته و خطوطش ظریف و شکیل‌تر از کوفی اصیل است. نخستین نمونه كوفي شرقی به سال۳۶۲ هجری قمری باز می‌گردد. خط کوفی شرقی را کاتبان ایرانی به کار می‌گرفته‌اند.
خط کوفی مَعقِلی (بنایی)
مَعقِل بر وزن مَفعِل، در لغت به معنی قلعه، پناهگاه، کوه بلند و دیوار است. و خط کوفی معقلی نوعی خط است که معماران و بناها بر سینه دیوارهای بلند با آجر یا کاشی کار می‌کنند. این خط در کتابت استفاده نمی‌شود و صرفا یک خط تزئینی است که در عمارت‌ها و ابنیه متبرکه مانند: مساجد، تکیه‌ها، مزارها، گنبد و گلدسته‌ها و کاشیکاری‌ها استفاده می‌شود. به همین دلیل آن را خط معماری، بِنایی، بنّایی، مربع، مستطیلی و متداخل هم می‌گویند. در کوفی معقلی حروف درهم و متداخل نوشته می‌شوند و با زوایای مستطیل، مربع، مثلث و یا لوزی در کنار هم قرار می‌گیرند و یک شکل هندسی را بوجود می‌آورند.
خط معقلی خطی است مبسوط (زاویه‌دار) که قبل از خط کوفی پدید آمد. این خط که خطی مستقیم و زاویه‌دار بود در آغاز برای نوشتن مصاحف مورد استفاده قرار می‌گرفت. خط معقلی ریشه دیگر اقلام عربی و کوفی است و پس از نوشتن قرآن‌ها با دیگر خطوط کوفی از جمله: بسيط و منقوط و پیرآموز، برای تزئین بناها و کتیبه‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفت. در این خط تمام حروف مسطح بوده و حروف مدور در آن وجود ندارد.
میرعلی هروی درباره خط معقلی گفته است: «بدان اول کسی که کتابت کرد حضرت آدم عليه السلام بود. بعد از طوفان نوح عليه السلام در زمان حضرت اسماعیل عليه السلام خط عربی یافته‌اند و بعضی گویند که جناب ادریس علی نبینا و عليه السلام، وضع آن را نهاد و مردمان با فراست و کیاست در هر روزگاری در آن تصرف کرده‌اند و تغییر داده‌اند که خط معقلی بیرون آورده‌اند و در قدیم خط معقلی بوده و مجموع آن سطح است و اصلا دور ندارد و بهترین خط معقلی آن است که سواد و بیاض را توان خواند و معقلی برای آن گویند که محل تعقل است.»
سلطانعلی مشهدی در صراط السطور می‌گوید:
پیشتر از زمان شاه رسل
خلق را رهنما نشانه قل
سر به خطی که خامه فرسودی
خط عبری و معقلی بودی
مرتضی اصل خط کوفی را
کرد پیدا و داد نشو و نما
و مجنون رفیقی هروی در رساله منظوم خود آورده است:
پیش از همه، خط معقلی بود
کوفی، خط مرتضی علی بود
اساس خط کوفی معقلی بر روی صفحه شطرنجی ترسیم شده، سپس با آجر یا کاشی‌های رنگی روی عمارت‌ها چیده می‌شوند، و بدین سبب آن را خط معماری گفته‌اند، که معماران از مرتب چیدن آجرها، صورت خط را روی دیوارها می‌نمایانند. میرعلی هروی در مدادالخطوط این خط را مُعَقَّلی برشمرده و آورده است که معقلی برای آن گویند که محل تعقل است. انواع کوفي معقلی عبارتند از: كوفي معقلی ساده (بنایی) با اشکال مختلف هندسی (مربع، مستطیل، مثلث، چند ضلعی، دایره و ...)، کوفی معقلی متوسط، کوفی معقلی مشکل، کوفي معقلی گره‌دار، كوفي معقلی متعاكس، کوفی معقلی مستطیل (شطرنجی)، کوفي معقلی گلچین و کوفي معقلی شش‌بندی.
خط کوفی معقلی ساده (بنایی)
خط کوفی معقلی ساده آن است که کلمه یا عبارتی را در یک سطح هندسی با فواصل معین و یکنواخت ترسیم می‌کنند و دنباله حروف را با خطوط اضافی و زائده‌ها پر می‌کنند به نحوی که تمام عبارت در فضای هندسی ترسیم شده، قرار گیرد. خط كوفي معقلی ساده را در اشکال مختلف هندسی (مربع، مثلث، مستطیل، پنج ضلعی، شش ضلعی، هشت ضلعی و ...) تنظیم می‌کنند. نقطه شروع و جهت نوشتن آن نوع از خط معقلی که طرح اولیه آن بر مبنای سطح چهار گوش (مربع) قرار دارد بدین صورت تنظیم و نوشته می‌شود.
خط کوفی معقلی مشکَّل
نوعی از خط معقلی که به هیئت و اشکال مختلف نوشته شود را خط کوفی معقلی مشکل می‌نامیم. برخی از خوشنویسان و طراحان خط معقلی را به گونه‌ای طراحی می‌کنند که در طرح‌ها و نقوش هندسی و اشکال متنوع تنظيم شده قرار گیرد.
خط کوفی معقلی گره‌دار (مضفور)
در این نوع كوفي معقلی، حروف و کلمات در سطوح مختلف هندسی به هم گره خورده‌اند، طراحان با به کار بردن گره‌های ساده و یا به صورت مشبک، آثار زیبا و ارزشمندی را پدید آورده‌اند. نمونه‌هایی از این کوفي معقلی در مسجد جامع اصفهان دیده می‌شود.
خط کوفی معقلی متناظر و متعاکس
در این نوع كوفي معقلی، کلمه یا عبارت به صورت متعاكس (قرینه‌سازی خطوط) نسبت به یک محور معین، دو تایی یا چهار تایی (در کنار هم، مقابل هم و یا دور تا دور) نوشته می‌شوند. معمولا آن دو عبارت که در کنار هم قرار می‌گیرند به صورت آیینه‌ای (متعاكس) نوشته و خوانده می‌شوند.
خط کوفی تزئینی
کوفی تزئینی یکی از خطوط کوفی مشرقی است که قواعد ثابت و معینی ندارد و فقط اصول و قواعد اولیه حروف الفبا در آن رعایت می‌شود. عناصر و نقوش اسلیمی از نیمه دوم قرن دوم هجری وارد تزئينات آن شد، که در قرن پنجم هجری به اوج خود رسید و تاکنون ادامه دارد. خوشنویسان و طراحان، خط کوفی را با انواع نقش‌ها و طرح‌های ساده، اسلیمی، پیچنده، هندسی، تذهیب و تزئینات مختلف درهم آمیخته و آثار هنری ارزشمندی را پدید می‌آورند که تا حدودی خواندن آن را دچار مشکل می‌کند. خط کوفی تزئینی را بر روی کلیه سطوح، اعم از آجر، سنگ، گچ، کاشی، چوب، فلزات مختلف، ظروف سفالی و لعابدار، شیشه، عاج، پارچه، پوست و کاغذ انجام می‌دهند. ترکیب‌بندی‌های موزون و زیبا و دلپذیر همراه با ابداع و نوآوری، بستگی به ذوق و ابتکار و خلاقیت هنرمند خوشنویس و طراح دارد. برجسته‌ترین آثار و کتیبه‌های کوفی تزئینی را می‌توان در مساجد، مکان‌های مذهبی و بناهای تاریخی کشورهای اسلامی مشاهده کرد، که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
ایران: کتیبه‌های گچبری محراب اولجایتو و رواق‌ها در مسجد جامع اصفهان، کتیبه‌های کاشیکاری مسجد امام اصفهان، کتیبه آرامگاه پیر علمدار در دامغان، کتیبه محراب آرامگاه با یزید بسطامی در شاهرود، کتیبه‌های گچبری و کاشیکاری مساجد حیدریه و جامع قزوین، کتیبه‌های گچبری و کاشیکاری مسجد جامع گلپایگان، کتیبه‌های گچبری و کاشیکاری مسجد جامع اردستان، کتیبه‌های گچبری، کاشیکاری محراب مسجد جامع نی‌ریز، کتیبه‌های گچبری محراب مسجد جامع ارومیه و ...
اسپانیا: کتیبه‌های سقف حرم و محراب مسجد جامع‌الحمراء و کتیبه‌های دیوار قصر الحمراء در غرناطه، کتیبه‌های مسجد قرطبه.
ترکیه: محراب و دیوار مسجد الوكامی بورسا، مدرسه سلطان عیسی در ماردین جنوب دیاربکر.
تونس: کتیبه‌های مساجد قیروان.
الجزایر: محراب مسجد جامع تلمسان و الاقمر.
افغانستان: کتیبه‌های غزنه و مسجد جامع هرات، کتیبه‌های ایوان آرامگاه خواجه عبدالله انصاری در گازرگاه هرات، کتیبه‌های محراب مسجد امام خرد در سرپل.
مصر: کتیبه‌های داخل قبه‌ی امام شافعی قاهره، کتیبه‌های مسجد جامع طولونی قاهره.
هند: کتیبه‌های مسجد ارهای دین، کجانپر در اجمر.
عراق: کتیبه‌های مساجد جامع بغداد، سامرا و حيره، کتیبه‌ی محراب رقیه بنت علی بن ابی طالب.
خط کوفی آجری (مستطیل)
کوفی آجری نوعی کوفی بنایی است که با چیدن آجر بر روی بناهای آجری مسطح و مدور مانند مناره‌ها، گلدسته‌ها و برج‌ها نوشته و چیده می‌شوند. این خط مخصوص نوشتن با آجر است به گونه‌ای که نوشته‌ها نسبت به آجرهای زمینه برجسته نشان داده می‌شود.
خط کوفی متلاصق
نوعی از خط کوفی را که در آن حروف و کلمات یک سطر، خصوصا الف و لام و دندانه‌ها به هم چسبیده و مماس نوشته شوند، خط کوفی متلاصق نام نهاده‌اند. در برخی منابع از این خط به عنوان خط کوفی مقترن نام برده شده است.
خط کوفی زَخْرفي
خط کوفی زخرفی، شیوه‌ای از کوفی تزئینی است که حروف و کلمات آن با نقش و نگار و زیور تزئین می‌شود و اغلب به اشکال مختلف هندسی، خصوصا دایره ترسیم می‌شود به گونه‌ای که حروف و کلمات به هم گره می‌خورند.
خط کوفی گره‌دار
کوفی گره‌دار یک نوع خط کوفی در هم پیچنده است. در این خط، برخی از حروف یا کلمات آن کاملا کشیده و تابیده و همراه با تزئینات فراوان نوشته می‌شود. همچنین توسط الف و لام‌ها، گره‌های تزئینی و قرینه‌سازی‌های زیبا و موزونی ایجاد می‌شود.
خط کوفی گره‌دار مشکل
از انواع کوفی پیچیده و کوفی گره‌دار است که کاتب برای ایجاد ترکیب‌های زیبا و قرینه‌سازی‌های با شکوه، به الف و لام‌ها، الف و لام‌های زاید دیگر می‌افزاید تا شرایط برای ایجاد گره‌های مکرر و موزون فراهم شود. این نوع از خط کوفی را کوفی مضفر نیز می‌گویند.
خط کوفی مشجر (مشعب)
نوعی از خط کوفی است که تزئینات اولیه پدید آمده در آن، انشعاباتی شبیه شاخ و برگ درختان دیده شود، بدین صورت که انتهای حروف عمودی و بعضی از حروف مانند «ن» و «و» و «الف» و ... به صورت شاخه شاخه یا شعبه شعبه ترسیم می‌شوند. خط کوفی مشجر را کوفی مشعب، کوفی شجری و کوفی مشجری نیز نام نهاده‌اند. قدیم‌ترین نمونه این خط، در مسجد جامع نایین (به تاریخ حدود ۲۸۸ ه. ق.) و مسجد گلپایگان دیده می‌شوند.
خط کوفی مورق (برگ‌دار)
نگارش این خط کوفی با استفاده از نقاشی برگ درخت انجام می‌شود. بدین صورت که زمینه آن با استفاده از فرم‌های مختلف برگ درختان تزئین می‌گردد. در این خط انتهای حروف و کلمات با برگ‌های تزئینی و اسلیمی تکمیل می‌شود. خط کوفی مورق در قرون دوم و سوم هجری قمری در مصر رواج داشته و از خطوط رایج در کشورهای عراق، سوریه و ایران نیز بوده است. خط کوفی مورق را کوفی برگ‌دار نیز می‌گویند.
خط کوفی متداخل
در این نوع کوفی، حروف و کلمات به صورت متداخل و مکرر نوشته شده و نقش هندسی زیبایی را پدید می‌آورد.
خط کوفی مزهر (گل و برگ‌دار)
کوفی مزهر نوعی کوفی تزئینی گل‌دار است که زمینه آن با گل و برگ و نقوش اسلیمی زینت داده می‌شود و یا انتهای حروف آن تبدیل به شاخه‌های باریک گیاهی می‌گردد. از ویژگی بارز کوفی مزهر، پر شدن فضاهای خالی با همین عناصر است.
خط کوفی معشق
کوفی معشق نوعی کوفی تزئینی در هم پیچنده است که حروف آن حول یک محور دایره‌ای قرار می‌گیرند. محورهای حروف در کوفی معشق در حین صعود، مانند عشقه، به دور هم می‌پیچند و تقریبا مانند کوفی گره‌دار است. این نوع کوفی با تزئینات اسلیمی نیز همراه است و یکی از زیباترین خطوط کوفی است که ترکیبی دایره‌وار را به وجود می‌آورد. از نمونه‌های زیبای آن می‌توان به گنبد سلطانیه و مسجد جامع یزد اشاره کرد، که در شبستان مسجد جامع یزد، هشت «محمد» به صورت دایره نوشته شده و در وسط کلمه «علی» تکرار شده است، و در زیر گنبد اولجایتو شش «محمد» و در وسط یک بار «الله» نوشته شده که در مجموع نقشی ستاره‌وار را تداعی می‌کنند.
آمار مطالب
آمار کاربران
کاربران آنلاین
آمار بازدید
آمار
وبلاگ:
عضویت سریع
